(opracował: Stanisław Górecki)
Wcześniejsze dzieje naddunajeckiej osady Przekop owiane są mgłą tajemnicy. Jedynie szczątkowe informacje i domysły mogą w przybliżeniu określić proces powstania i rozwoju jednej z najstarszych wsi w Pieninach.
Do kolonizacji pogranicznych pustkowi pienińskich i sądeckich ziem w sposób decydujący przyczyniła się księżna Kinga (1234-1292), żona księcia krakowsko-sandomierskiego Bolesława Wstydliwego. Po śmierci męża osiadła w założonym przez siebie sądeckim klasztorze św. Klary z troską prowadząc umacnianie polskiego stanu posiadania poprzez zakładanie w puszczy osad i sprowadzając do kolonizacji spiskich Sasów. Po śmierci Kingi jej następczynie, opatki: Gryfina, Konstancja, Budzisława, Stronisława, Katarzyna, długo jeszcze prowadziły rozpoczęte dzieło osadnictwa na prawie niemieckim (magdeburskim). Do naszych czasów zachował się dokument (z roku 1323) sprzedaży wsi Przekop wskazujący na to, że lokacja wsi nastąpiła w 1317 roku. Od tego dziejowego momentu zaczyna się jej ciekawy i dynamiczny rozwój.
- Rok 1317 - lokacja wsi Przekop. Klaryski ze Starego Sącza sprzedają swoją własność sołtysom: Mikołajowi z Bramdorfu (dzisiaj Abrahamovce k. Kieźmarku) i Soblinusowi zwanemu Sram za sumę 24 grzywien ( 1 grzywna to ok. 200g srebra).
- Rok 1323 - sołectwo Przekopu odkupują kolejni właściciele: Eberhard wraz z żoną Katarzyną. W akcie prawnym zostają określone prawa i obowiązki nowych nabywców. Sołtys otrzymał łan ziemi uprawnej (ok.17 ha), prawo wybudowania młyna z dwoma kołami nad brzegiem Dunajca, karczmy, browaru, pasieki pszczelej w lesie z łąkami. Miał też władzę sądowniczą. Do obowiązków osadników należało składanie klasztorowi darów w naturze, służenie i płacenie czynszu (ok. 16 groszy z łana na rok) po 16 latach wolnizny. Dokument wspomina też o przeznaczeniu połowy łanu wolnego od czynszu na kościół i połowę łanu pod utrzymanie drogi głównej (w kierunku komory celnej w Czorsztynie).
- Rok 1334 - Zanikła stara nazwa wsi a po raz pierwszy pojawiła się nazwa: Sromowce. Nastąpił podział sołectwa na dwie równe części pomiędzy Herborda z braćmi oraz ich ojczyma Jana (zapewne drugiego męża wspomnianej wyżej Katarzyny). Na przyszłość mieli rządzić każdy w swojej części, wymierzonej przez siebie po to, aby jeden drugiemu nie przeszkadzać.
- Wiek XIV - to czasy strategicznego i gospodarczego umacniania pogranicza przez króla Kazimierza Wielkiego który przejmuje ziemie klarysek w rejonie zamku Czorsztyn. Starostwo czorsztyńskie obejmuje miasteczko Krościenko i wioski: Sromowce Wyżne i Niżne, Grywałd, Hałuszową, Tylmanową, Ochotnicę, Szczawnicę, Maniowy i Kluszkowce. Po roku 1370 Sromowce stają się jedną z bram wjazdowych do Królestwa Polskiego. Są świadkami wielu ciekawych wydarzeń politycznych i dyplomatycznych odnotowanych w starych kronikach. Oto niektóre z nich:
- Rok 1397 - Przejazd do Starej Wsi Spiskiej polskiej pary królewskiej Jadwigi i Władysława Jagiełłów na spotkanie z królem Zygmuntem Luksemburskim.
- Rok 1412 - Przejazd króla Władysława Jagiełły wraz z bratem Witoldem na spotkanie z cesarzem Zygmuntem Luksemburczykiem do Starej Lubowli. Podpisano tam pakt o pokoju i wzajemnej przyjaźni (traktaty te potem cesarz łamał ). Doszło do zawarcia słynnej transakcji i pożyczki cesarzowi 37 tys. kóp groszy praskich w zamian za 13 miast spiskich (tereny pozostały przy Polsce do 1769 roku).
- Rok 1423 (na wiosnę ) - Spotkanie króla Władysława Jagiełły z cesarzem Zygmuntem Luksemburczykiem na polach wsi Sromowce Wyżne, gdzie wytknęli sobie krzywdy i urazy tak publiczne jak i osobiste. Obydwaj monarchowie wraz z dworem udali się następnie do Kieżmarku i na święta wielkanocne do Lewoczy. W efekcie została zawarta ugoda odnawiająca przymierze sprzed 11 lat.
- Rok 1424 - Przejazd przez Sromowce orszaków dworskich na koronację Zofii - czwartej żony króla Władysława Jagiełły.
- Rok 1440 - Przejazd królewicza Władysława III zwanego Warneńczykiem na Węgry dla objęcia tronu. Cztery lata później zginął w bitwie z Turkami.
- Rok 1464 - Przejazd 12 tys. braci krzyżowych, ochotników z głębi Polski na krucjatę przeciw Turkom (niestety złupili całą dolinę nowotarską).
- W lutym 1474 roku - Po zamarzniętym Dunajcu do Starej Wsi przedostał się król Kazimierz Jagiellończyk na spotkanie z królem węgierskim Maciejem Korwinem, gdzie podpisano 4-letni rozejm i debatowano o bezpieczeństwie granic.
- Lata 1431-1457 - Niepokoje związane z rozruchami husytów czeskich. Wsie i cała okolica zostają spustoszone przez grasujące bandy pod wodzą Biedrzyka, Fedora, Aksamita, Jiskry. Wypady grabieżcze dokonywano ponoć ze sromowskiego Zamczyska - gniazda zbójeckiego i jaskiń w Haligowskich Skałkach.
- Rok 1513 - Wystawiono wg. tradycji kościółek drewniany w Sromowcach Niżnych (przebudowany znacznie w XVII wieku, gdyż zniszczyły go powodzie).
- Lata 1580-1643 - Lud tutejszych wiosek wiele wycierpiał pod rządami okrutnych starostów czorsztyńskich (np. starosta Sienieński, Cikowski, Baranowski).
- Rok 1614 lub 1634 - Wielka powódź. Dunajec odrywa od Sromowiec Wyżnych grunt zwany Rozmyśleniec (ok.45 ha) wraz ze starodawnym kościółkiem i cmentarzem.
- Rok 1655 - Ucieczka króla Jana Kazimierza przed potopem szwedzkim na Śląsk. Archiwum państwowe, skarbiec i klejnoty koronne zostają przewiezione wozami przez bród w Sromowcach z zamku Czorsztyn i ukryte na zamku w Lubowli.
- Lata 1733-1770 - Niepokoje przygraniczne, przemarsze obcych wojsk. Wioski są ciągle pustoszone i rabowane.
- Rok 1770 - Austria zagarnia ziemię nowotarską i sądecką. Starostwo czorsztyńskie wraz ze Sromowcami Wyżnymi i Niżnymi przestaje istnieć.
- Rok 1777 - Sromowce Wyżne liczą 64 domy i 309 mieszkańców. Sromowce Nizne: 68 domów i 373 mieszkańców.
- Rok 1799 - Sromowce Wyżne liczą 72 domy i 397 mieszkańców. Sromowce Niżne: 81 domów i 442 mieszkańców.
- Rok 1824 - Sromowce Wyżne liczą 71 domów i 395 mieszkańców. Sromowce Niżne: 68 domów i 392 mieszkańców.
- Rok 1869 - Sromowce Wyżne liczą 88 domów i 497 mieszkańców. Sromowce Niżne: 95 domów i 542 mieszkańców.
- Rok 1819 - Na licytacji we Lwowie rząd austriacki sprzedaje dobra czorsztyńskie J.M.Drohojowskiemu wraz z gruntami m.in. w Sromowcach Wyżnych i Niżnych.
- Lata 1846-1847 - Bunty chłopskie w Galicji. Duży nieurodzaj zbóż i ziemniaków powoduje wielki głód na całym Podhalu. Gromady wycieńczonych ludzi udają się m.in. przez Sromowce na Węgry za pracą i chlebem a wiele trupów zalega obok gościńca. Rejon Pienin nawiedzają w późniejszych latach groźne epidenie cholery i innych chorób.
- Rok 1875 - Rozpoczęto budowę nowego murowanego kościoła (w miejsce drewnianego) w Sromowcach Wyżnych. Fundatorami byli mieszkańcy wsi oraz Drohojowscy.
- Lata 1872- 1890 - Ponownie wybuchają we wsiach ogniska cholery, tyfusu, czerwonki, pojawiają się nowe choroby takie jak suchoty i morzyska. W Sromowcach Wyżnych umieralność wzrosła do 20 zgonów w ciągu roku.
- Od 1830 roku - Poczatki ruchu turystycznego w Pieninach (związanego z rozwojem Szczawnicy jako uzdrowiska). Początkowo spływy na dłubankach powiązanych w tratwy odbywały się na małych odcinkach rzeki. Wypływano nie tylko z Czerwonego Klasztoru, lecz również z Czorsztyna, z pod zamku w Niedzicy, ze Sromowiec Wyżnych i Niżnych puszczając się dość ryzykowną trasą poprzez skalny kanał (tak okreslił przełom Dunajca S.Staszic, pisarz, badacz, geolog w latach 1802-1805). Modne zaczęły być piesze wycieczki z góralem-przewodnikiem w góry i przejażdżki konne.
- Rok 1891 - Rząd austriacki wprowadza dla celów podatkowych mapę ewidencyjną (w skali 1:2880) dla Sromowiec.
- Koniec XIX wieku - Mieszkańcy Sromowiec Wyżnych dokonują pierwszych zakupów ziemi na terenie Spiskiej Starej Wsi w zaborze austro-węgierskim. Następna fala kupna przypada na lata 1908-1913 oraz po pierwszej wojnie światowej. Kupujących nazbierało się ok. 100 osób a wykupiono łącznie ponad 200 ha gruntów. Powstała też Spółka Wiejska do zagospodarowania ok. 45 ha pastwisk za Dunajcem.
- Rok 1923 - Olga Małkowska dokonuje zakupu 9,5 ha gruntu od dziedzica Czorsztyna Stanisława Drohojowskiego i przystępuje do budowy domów pracy harcerskiej. Powstaje kompleks budynków: Dworek Cisowy (1925), Orle Gniazdo (1927), Ludowiec i Watra.
- Rok 1927 - Postanowiono utworzyć Straż Pożarną we wsi Sromowce Wyżne.
- Rok 1930 - Wybudowano Schronisko u podnóży Trzech Koron dla koloni wycieczkowych dzieci ze Śląska.
- 18 lutego 1934 roku - W szkole podstawowej w Sromowcach Niznych powstaje Polskie Towarzystwo Flisaków Pienińskich na rzece Dunajec. Pod przewodnictwem F. Kołodziejskiego flisacy pięciu wiosek: Czorsztyna, Krościenka, Szczawnicy, Sromowiec Wyżnych i Sromowiec Niżnych zatwierdzili statut i dokonali wyboru zarządu.
- Styczeń 1945 roku - Ostre walki atakujących Rosjan z Niemcami w rejonie Obłaźnej Góry w Sromowcach NIżnych i na Majerach (trwały ok. 3 dni). Pożary domów i zabudowań gospodarczych we wsi. Podczas odwrotu okupant zniszczył drewniany most w Sromowcach Wyżnych, który służył im podczas wojny. Wyzwolenie nadeszło 26 stycznia w ramach radzieckiej operacji karpackiej 4 frontu ukraińskiego gen. J.Pietrowa.
- Rok 1959 - Doprowadzono do Sromowiec Wyżnych komunikację autobusową.
- Rok 1960 - Elektryfikacja wsi Sromowce Wyżne.
- Rok 1968 - Sromowce Niżne doczekały się komunikacji PKS, po wybudowaniu betonowych umocnień wzdłuż Dunajca dla drogi pod Macelową Górą.
- Rok 1968 - Sromowce Wyżne mają nową szkołę podstawową tzw. tysiąclatkę.
- Rok 1970 - Zaświeciła pierwsza żarówka w Sromowcach Niżnych
- Rok 1974 - Sromowce Wyżne. Oddano do użytku nowy budynek remizy OSP.
- Rok 1976 - Zaczęła funkcjonować nowa Przystań flisacka w Kątach przeniesiona z pod zamku w Niedzicy z powodu rozpoczętych prac przy budowie czaszy Zbiornika Wodnego.
- Lata 1982 - 1984 - Przebudowa kościoła w Sromowcach Wyżnych.
- Lata 1982 - 1988 - Budowa nowego kościoła parafialnego w Sromowcach Niżnych.
- Rok 1998 - Przystąpiono do telefonizacji wsi. Otwarto nową szkołę podstawową w Sromowcach Niżnych.
- Rok 2002 - Sromowce Niżne. Oddano do użytku Zespół Placówek Oświatowych (uczęszcza co roku ok. 120 uczniów) oraz Ośrodek Zdrowia.
- Rok 2006 - Sromowce Niżne. Oddano do użytku kładkę pieszo-rowerową przez Dunajec (długość całkowita obiektu to 150m ).